Batik dragen is laten zien wie je bent

Afbeelding rechtsboven: Heupdoek (sarong) met geschubde slangenlijven, zeilschepen, vissers in boten, planten, kwallen, zeekoeien, kreeften, roggen, brasems, zeeslangen, garnalen en watervogels. Semarang (Noordkust Java), Eind 19de eeuw/ of ca. 1870-1890. Gemaakt met waspen, maker onbekend. (WM-24851)

Op deze heupdoek (sarong) zijn Chinese mythische dieren afgebeeld die geluk, vruchtbaarheid en welvaart brengen: een gevlekt luipaard en een draak. Waarschijnlijk was het een huwelijkscadeau voor een welgestelde Peranakan bruid. Cirebon (West-Java), 1860-1860-1875. Gemaakt met waspen en verfraaid met prada - vloeibaar goudstof. (RV-Liefkes-655)

Er zijn zelfs patronen die alleen bestemd waren voor vorsten. Deze ‘verboden’ motieven, Larangan, zijn goed herkenbaar door het repeterend design. Binnen de kraton, het vorstendom, kregen familieleden hun eigen versie van het Parang- of Kawung motief. Het Parang motief is een symbool dat lijkt op een parang, een mes. Het is meestal wit of licht van kleur en staat diagonaal in schuine banen op de stof. Kawung is opgebouwd uit vier cirkels of ovalen, die herhaald worden op de stof. Kawung lijkt op de opengesneden vrucht van de suikerpalm, maar wordt ook vaak met een kompasroos - de vier windrichtingen - vergeleken. Parang en Kawung staan beide symbool voor balans, beheersing en daadkracht: eigenschappen die nodig werden geacht om macht op de juiste manier uit te oefenen.

Batiks worden ook gemaakt en gebruikt voor speciale gelegenheden, vaak op bestelling. Daardoor heeft zowel de maker als de drager grote invloed op het ontwerp. Naast specifieke patronen die per regio verschillen, zijn er ook patronen voor specifieke rituelen en levensfases zoals geboorten, huwelijken en begrafenissen.  Een slendang bijvoorbeeld is een schouderdoek die als draagdoek dient voor baby’s. Deze heeft vaak speciale beschermende motieven zoals Gringsing of Lokcan.

Gringsing bestaat uit kleine halve cirkels met een stipje erin. Het lijkt op schubben of kikkerdril. Gringsing is een achtergrondmotief, isen-isen, oftewel vulmotief. Dit houdt in dat het gebruikt wordt op de achtergrond bij een batik ontwerp. Het dragen van Gringsing zou beschermen tegen ziekte. 

Lokcan verwijst oorspronkelijk eigenlijk naar het type textiel waarop de batik gemaakt werd, zijde, maar verwijst nu naar een specifiek motief. Het motief bestaat uit planten die over de doek omhoog lijken te groeien met daartussen verstopt allerlei dieren, vogels en insecten. Lokcan staat symbool voor leven en groei.

Heupdoek (sarong) met een waterscene: vliegende vogels, kraanvogels, water en waterplanten (o.a. lotus en papyrus), en bogen met kantrand, bloemenkransen en boeketjes van narcissen en rozen. Gemaakt door J. Jans (Adelheid Johanna Paulina Veenstra-Jans), ca. 1900, Pekalongan. Batik van Jans was enorm bekend en populair.

Er is nog steeds een duidelijk verschil te zien in patronen die gemaakt zijn door en voor Peranakan Chinezen, Islamitische Javanen, of vorstenfamilies. Wel is het zo dat de ongeschreven draagregels minder nauw gevolgd worden en dat batikkerijen patronen onderling overnemen.

• Wil je weten hoe batik eigenlijk gemaakt wordt met was, verfstof, een waspen of een batikstempel lees dan het andere wereldverhaal van Sabine Bolk. 
• Batik was in Nederland bijzonder populair in de Art Nouveau periode. DIY batikken werd begin 20e eeuw een rage door de methode Krijnen. Wil je hier meer over weten lees meer in dit wereldverhaal. 

Wil je batik in het museum bewonderen dan kan dat in de semi-permanente tentoonstelling ‘Kruispunt Rotterdam’ in het Wereldmuseum.